Impressie Zincafé Kogerkerk 14 mei 2023
Heleen Zorgdrager sprak over het thema “Wat is de weg van de vrede: kerken en oorlog in Oekraïne.”
Wat betreft de timing was het Zincafé van 14 mei een experiment. We kozen na meer dan 10 jaar Zincafé op de vrijdagavond een keer voor de zondagmiddag. We waren benieuwd of we een ander publiek zouden aanspreken, en of het iets zou doen met het aantal bezoekers. We hadden niet de indruk dat er deze keer een ander publiek verscheen, en wat deze zondagmiddag betreft hadden we moeten bedenken dat het moederdag was. Het prachtige weer was ook niet bevorderlijk voor een hoge opkomst. Op deze zondagmiddag luisteren we met zo’n 35 mensen naar onze gastspreekster.
Heleen Zorgdrager is hoogleraar systematische theologie en genderstudies aan de Protestantse Theologische Universiteit, Amsterdam en gasthoogleraar aan de Oekraïense Katholieke Universiteit, Lviv, Oekraïne. Zij sprak over het thema “Wat is de weg van de vrede: kerken en oorlog in Oekraïne.”
In haar inleiding schetste zij de traumatische geschiedenis van Oekraïne, die gekenmerkt wordt door overheersingen vanuit heel verschillende culturen en etnische achtergronden. Sinds 1991 is Oekraïne een zelfstandige staat, waarvan als kenmerken worden genoemd diversiteit, post-sovjet, “dekolonisatie”, land in crisis en in opbouw.
Religieus toont Oekraïne een veelkleurig landschap. Zorgdrager benoemt dit nadrukkelijk vanwege de rol in de oorlog. Overduidelijk is, dat Rusland een religieuze kleuring geeft aan dit conflict. Het Russische standpunt, voluit gesteund door de Russisch Orthodoxe kerk, omvat onder andere een apocalyptisch ondergangsvisioen; een eindstrijd waarin Rusland een laatste bastion is tegen de Antichrist. Patriarch Kirill verkondigt dat het offeren van je leven in deze eindstrijd al je zonden zou afwassen. Verder claimt Rusland een historisch en spiritueel recht op Oekraïne en het recht op verdediging tegen NATO, een ‘anglosaxische’ elite die uit is op wereldheerschappij en de bijbehorende bevrijding van genocide en van liberale westerse waarden die Russisch-christelijke cultuur bedreigen.
Daartegenover proberen oecumenische organisaties, Orthodoxe kerken internationaal en ook het Vaticaan invloed uit te oefenen om stabiliteit te herstellen. Ook in Rusland zelf zijn protesten steeds meer hoorbaar, ook van orthodoxe geestelijken en intellectuelen, hoewel gesmoord door totalitaire wetgeving.
Een ‘Manifest voor duurzame vrede 2.0’van Oekraïense intellectuelen en opinieleiders noemt als voorwaarden voor vrede: Einde aan het criminele regime in Rusland; Oorlogsmisdadigers voor de rechter brengen; Schadevergoedingen ter compensatie van het morele en materiële leed; Berouw van het Russische volk (zie https://sustainablepeacemanifesto.org/. februari 2023).
Heleen Zorgdrager zegt, gesteund door Oekraïense theologen en denkers: Poetin verstaat alleen de taal van het geweld. Er is aan de zijde van de Oekraïne geen sprake van een gerechtvaardigde oorlog, maar van een heilige plicht tot bescherming van de natie. Dat betekent dat voor Poetin de oorlog alleen kan eindigen in een overwinning, terwijl voor Oekraïne de oorlog eindigt wanneer Rusland zich terugtrekt. Voor zowel voor de Russen als de omringende wereld is de onrustbarende verwachting dat in Rusland chaos zal ontstaan als Poetin verdwijnt.
Na de pauze ontstond een levendig gesprek.
De vraag hoe verstandig de Nederlandse bemoeienis met deze oorlog is, is niet eenduidig te beantwoorden. Wel weten we dat elke winst van Rusland een bedreiging vormt voor de vrede in Europa. Blijft de vraag hoe acceptabel de Russische wens is voor een ‘bufferzone’.
De invasie in de Donbas lijkt niet allereerst te zijn gemotiveerd door grondstoffen, maar eerder om een verbinding te leggen naar de Krim. Verzet in de Donbas was zinloos wegens de steun aan de bezetter door etnische Russen.
Dringend was de vraag naar de rol van de kerk in dit bloedbad. De vraag toonde schaamte voor het gebruik van geweld, die breed wordt gedeeld. Zorgdrager vertelt dat de wereldraad van kerken aartsbisschop Kyrill en daarmee de Russisch orthodoxe kerk heeft ‘gemaand’, een uiterste maatregel vóórdat deze kerk de deelname aan deze raad wordt ontzegd. Op dit moment blijft de wereldraad vooral open voor gesprek.
Niet alleen in pacifistische kringen klinkt de roep om ontwapening. Het lijkt wel duidelijk dat die niet bilateraal zal worden ingezet, en van eenzijdige ontwapening zou alleen Poetin grote voordelen hebben. De wens is gerechtvaardigd en begrijpelijk, maar op dit moment onhaalbaar. Oekraïense theologen zeggen: ’Vergeef ons dat wij geweld gebruiken.’
IJke Aalders